اصل جانشینی
بنابر متن ماده ۳۰ قانون بیمه مصوب ۱۳۱۶/۰۲/۰۷ ، بیمه گر در حدودی که خسارات وارده را قبول یا پرداخت می کند در مقابل اشخاصی که مسئول وقوع حادثه یا خسارت هستند، قائم مقام بیمه گذار خواهد بود و اگر بیمه گذار اقدامی کند که منافی با عقد مزبور باشد، در مقابل بیمه گر مسئول شناخته می شود.
این ماده قانون بیمه را اصل جانشینی یا قائم مقامی می گویند به این معنی که اگر در بیمه های اموال که موضوع بیمه و ارزش آن مشخص و از قبل تعیین شده است، خسارتی پیش آید و بیمه گر بر طبق شرایط بیمه نامه خسارت وارده را جبران نماید بر طبق این اصل که کاملاً منطقی هم هست بیمه گر می تواند به جانشینی از بیمه گذار و در حکم قائم مقام او به مقصر حادثه کند رجوع و نسبت به دریافت وجهی که به عنوان خسارت به زیان دیده پرداخت کرده است، از مقصر حادثه طلب وجه نماید البته اینکه مقصر حادثه برای مسئولیت خود بیمه نامه ای داشته باشد یا خیر، بحثی جداست، اما در هر حال این اصل به بیمه گر کمک می کند تا بتواند مقدار قابل توجهی از خسارتهای پرداختی خود را در طول سال بازپس بگیرد و به نوعی بار خسارتی کمتری را تحمل کند.
فرض کنید فردی از پشت با اتومبیل شما برخورد کند. در اینجا باید با بیمه شخص ثالث مقصر حادثه، خسارت را جبران کرد اگر مقصر حادثه بیمه نامه شخص ثالث نداشته باشد یا باید از بیمه بدنه خودتان استفاده کنید یا خسارت را از مقصر حادثه بگیرید. در واقع باید حادثه را به بیمه اطلاع دهید و چون مقصر حادثه وجود دارد، شرکت بیمه، از محل بیمه نامه بدنه اتومبیل شما خسارت را بر طبق شرایط بیمه نامه پرداخت می کند و سپس خسارت پرداختی را از مقصر حادثه بازیافت می نماید.
در اصل جانشینی، حق بیمه گر نسبت به مقصر حادثه، محدود به مبلغ پرداختی او به زیان دیده است و اگر دادگاه مسئول حادثه را به مبلغ بیشتری محکوم کند، مازاد آن متعلق به بیمه گذار؛ یعنی زیان دیده است. در مواردی نظیر: کافی نبودن مبلغ بیمه شده، فرانشیز داشتن تعهد بیمه گر و اعمال قاعده نسبی حق بیمه، حق بیمه گذار به دریافت قسمتی از غرامت از مسئول حادثه به قوت خود باقی است.
این اصل که یکی از مهمترین اصول بیمه ای برای بیمه گر به حساب می آید، در بیمه های اموال و بیمه های مسئولیت نافذ است. در بیمه های اشخاص بیمه گر معمولاً به مقصر حادثه رجوع نمی کند؛ زیرا در اکثر مواقع، خطرات مورد تعهد او در بیمه های اشخاص؛ مثلاً خطر فوت در بیمه عمر، مقصر ندارد. دیگر اینکه چون جان انسان ها قابلیت ارزش گذاری ندارد؛ لذا نمیتوان به مقصر حادثه گفت که مثلاً A ریال به خاطر فوت شخص الف به بیمه گر پرداخت نماید. امکان دارد شخصی خود را با سرمایه بسیار بالا یا با سرمایه پایینی تحت پوشش قرار داده باشد به همین جهت در بیمه اشخاص، بیمه گر از اصل جانشینی یا قائم مقامی استفاده نمی کند.
مدت بیمه نامه
بیمه نامه های رایج در کشور ما عموماً یک ساله هستند. البته می توانند برای مدت بیشتری نیز اعتبار داشته باشند لیکن بیمه گذاران ترجیح می دهند که بیمه نامه ای یک ساله داشته باشند و در پایان آن را تمدید نمایند. البته بیمه گران نیز در برخی از رشته ها، بیمه نامه بیش از یک سال صادر نمی کنند. در مقابل برخی از رشته ها مانند بیمه های مهندسی، ممکن است بیش از یک سال اعتبار داشته باشند. به هر حال عموم بیمه های اموال و مسئولیت یک ساله هستند دلیل یک ساله بودن این بیمه ها این است که مورد بیمه در بیمه های اموال که عموماً دارایی افراد است در بلندمدت دستخوش تغییرات می شود؛
مثلاً ماشین آلات یک کارخانه به مرور زمان مستهلک میشود یا اینکه ارزش یک دارایی ممکن است بیشتر یا کمتر شود؛ بنابراین ممکن است تأمین پوشش بیمه بلند مدت برای این دارایی ها توجیه اقتصادی نداشته باشد.
اما در بخش بیمه های اشخاص و مخصوصاً بیمه های عمر به دلیل اینکه مورد بیمه که همان بیمه شده است فرد زنده ای است که در طول زمان نیز ارزش اقتصادی آن افزوده یا کاسته نمی شود معمولاً مدت بیمه نامه طولانی است و به ۵، ۱۰، ۱۵ و ۲۰ سال یا بیشتر از آن می رسد. این طول مدت اعتبار بیمه نامه به دلیل ماهیت بیمه های عمر است. زیرا فوت یک خطر حتمی الوقوع است و همان طور که در اصول بیمه آموخته اید، خطر حتمى الوقوع بیمه پذیر نیست. آنچه خطر فوت را بیمه پذیر میکند مدت زمان اعتبار بیمه نامه است که نوعی احتمال را وارد بیمه نامه عمر می کند. مثلاً فرد الف که ۵۰ سال دارد و یک بیمه عمر ۲۰ ساله می خرد، صرف نظر از بیمه عمر با احتمال ۱۰۰٪ در آینده با خطر مرگ روبه رو خواهد بود، لیکن اینکه خطر فوت بین ۵۰ – ۷۰ سالگی اتفاق بيفتد ممكن الوقوع است؛ به عبارت دیگر فوت او حتمی است ولی زمان آن مشخص نیست. ممکن است بین ۵۰ – ۷۰ سالگی اتفاق بیفتد. بدیهی است هر چه سن فرد بیشتر باشد، احتمال خطر نیز بیشتر است و به دنبال آن نرخ حق بیمه نیز افزایش می یابد.
فراموش نکنیم هر خطری با احتمال وقوع بین صفر و یک (نه احتمال صفر و نه احتمال یک) قابل بیمه کردن است، مشروط به اینکه بیمه گذار حق بیمه مناسب آن خطر را پرداخت نماید. لازم به ذکر است بیمه خطری با احتمال صفر؛ یعنی ارائه پوشش بیمه، در مقابل خطری که به هیچ وجه امکان وقوع ندارد و بیمه خطری با احتمال یک؛ یعنی ارائه پوشش بیمه در مقابل خطری که حتماً اتفاق می افتد؛ از این رو بیمه خطری با احتمال صفر و یا احتمال یک بیمه پذیر نیست، لیکن بین این دو عدد بیمه پذیر است. بدیهی است که هر چه احتمال وقوع خطر به سمت یک نزدیک شود ریسک بالاتر است و در نتیجه بیمه گر حق بیمه بیشتری را جذب می کند.